سهم پایین ایران در تجارت با روسیه در حالیست که دو کشور فرصت‌های بی نظیری برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری دارند.
به گزارش مرزاقتصاد _ روسیه ۱۴۶ میلیون نفری از نظر اقتصادی، کشوری در مقیاس کشورهای توسعه یافته صنعتی همانند ایالات متحده آمریکا و آلمان نیست و اقتصاد این کشور وابستگی چشمگیری به صادرات مواد خام و به ویژه نفت و گاز طبیعی دارد. با این حال، از این نظر، توانایی بسیار بالایی در بازارهای جهانی داشته تا به اندازه‌ای که حتی پس از تحریم‌های گسترده غرب علیه این کشور نیز، جایگاه خود را در بازارهای جهانی به طور نسبی حفظ کرده است.
در این بین با توجه به امضای معاهده جامع همکاری ایران و روسیه -در روز جمعه- و اینکه روابط اقتصادی فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران همسو با روابط سیاسی، نظامی و امنیتی دو کشور رشد نیافته است، در گزارش پیش رو به وضعیت اقتصاد روسیه و جایگاه ایران پرداخته‌ایم.
تجارت ایران و روسیه
در سال ۲۰۲۳، حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه به ۲.۷۶ میلیارد دلار رسید و روسیه را به یکی از شرکای مهم تجاری ایران تبدیل کرد. هدف اصلی این همکاری‌ها افزایش تجارت و تقویت روابط اقتصادی است.
همچنین بر اساس آمار صادرات و واردات ایران در ۹ ماهه سال ۱۴۰۳ بیش از یک میلیون و ۹۵۶ هزار تن کالا به ارزش ۸۰۲ میلیون و ۵۷۸ هزار و ۳۱۶ دلار به روسیه صادرات داشته که نسبت به مدت مشابه با رشد ۱۴ درصدی همراه بوده است.
در این بازه زمانی بیش از یک میلیون و ۴۹۱ هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۹۵ میلیون و ۴۰۷ هزار دلار از روسیه به ایران وارد شده که ۷۸.۴ درصد وزن و ۴۳.۲ درصد ارزش آن مربوط به محصولات غذایی و نهاده‌های دامی و کشاورزی بوده است.
در مجموع بیش از ۵۰ درصد تجارت ایران و روسیه از لحاظ وزنی و ۴۵.۵ درصد از لحاظ ارزش، مربوط به محصولات دامی، کشاورزی و غذایی بوده که این موضوع بر روابط تجاری بین دو کشور به ویژه امنیت غذایی و اقتصاد کشاورزی در تعاملات دوجانبه نقش کلیدی دارد.
عمده کالاهای مبادله شده بین ایران و روسیه
بر اساس آمار گمرک ایران، فلفل گلخانه‌ای، میگو، پلی استیرن، الیاف نخ، سیمان سفید، انواع پسته، نارنگی، کیوی، گوجه فرنگی، آب میوه. هلو، آلبالو، پلی استیرن معمولی، پلی اتیلن، صفحه پلیمری اتیلن، کشمش، اجزا و قطعات وسائط نقلیه، کاهو کروی به ترتیب کالاهایی بودند که بیشترین میزان ارزآوری را برای کشورمان در ۹ ماهه امسال داشتند.
همچنین در این مدت طلای خام با بیش از ۲۸۱ میلیون دلار (۳۵۹۵ کیلوگرم)، گندم معمولی با ۱۲۴.۴ میلیون دلار، انواع چوب و تخته با ۱۴۸.۵ میلیون دلار، روغن آفتابگردان با ۱۱۵.۳ میلیون دلار، ذرت دامی با ۱۱۰ میلیون دلار و جو با ۵۹.۴ میلیون دلار پنج قلم کالای اصلی وارد شده به کشور در ۹ ماهه امسال بودند و عمده‌ترین کالاهای پس از آن اجزا و قطعات وسائط نقلیه، حبوبات، لاشه و شقه گوسفندی، دارو، هیدروکسید پتاسیم، ماشین آلات صنعتی، کلرور پتاسیم، ماشین‌های تراشکاری، انواع کاغذ و خمیر کاغذ بودند.
چین شریک اصلی روسیه
طبق اعلام اداره گمرک فدرال، کل حجم تجارت روسیه در ۱۰ ماه نخست سال ۲۰۲۴ به ۵۸۴ میلیارد دلار رسیده که از این مقدار، حدود ۱۹۷ میلیارد دلار مربوط به چین بوده‌است. از این رو این کشور همچنان بیش از یک‌سوم تجارت خارجی روسیه را به خود اختصاص داده‌است.
هند با سهم ۸.۸ درصدی در جایگاه دوم قرار دارد. ترکیه نیز با سهمی اندکی کمتر، ۸.۳ درصد از بازار را در اختیار دارد. بلاروس با ۷.۱ درصد، قزاقستان با ۴ درصد، کره‌جنوبی با ۲.۱ درصد، آلمان و ارمنستان هرکدام با ۱.۸ درصد و ایتالیا با ۱.۵ درصد قرار دارند. ازبکستان نیز ۱.۴ درصد از تجارت خارجی روسیه را تشکیل می‌دهد.
همچنین توزیع ارزش صادراتی روسیه در ژانویه ۲۰۲۴ بر اساس کالا در این ماه، بیشترین سهم از صادرات روسیه متعلق به محصولات معدنی بود که ۶۱.۲ درصد از ارزش کل صادرات را شامل می‌شود، در جایگاه دوم، محصولات معدنی، فلزات و مصنوعات آن با ۱۴.۸ درصد قرار دارند.
محصولات غذایی و مواد خام کشاورزی نیز ۱۰.۴ درصد از کل صادرات، محصولات شیمیایی و لاستیک سهم ۶.۲ درصدی از کل صادرات، ماشین‌آلات، تجهیزات و وسایل حمل‌ونقل با ۴.۵ درصد از ارزش کل صادرات و در نهایت، چوب، محصولات خمیر و کاغذ سهم ۲.۴ درصد از صادرات روسیه را به خود اختصاص داده‌اند که در مقایسه با سایر گروه‌های صادراتی، سهم کمتری دارد.
تأثیر توافقنامه‌ها بر تغییر روند تجارت ایران و روسیه
همانطور که اشاره شد روز جمعه معاهده مشارکت جامع همکاری‌های راهبردی ایران و روسیه، در راستای همکاری منطقه‌ای دو کشور و با تمرکز بر حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و نظامی به امضای دو طرف رسید.
همچنین پیش از این معاهده نیز توافق نامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که روسیه نیز عضوی از این اتحادیه است، به امضای مجالس کشورها رسید که به اعتقاد کارشناسان، اجرای همزمان این دو توافقنامه‌ها می‌تواند در بهبود روابط تجاری دو کشور نقش مؤثری داشته باشد.
در واقع کارشناسان معتقدند که در صورت تحقق اهداف پیش بینی شده سبد تجاری ایران وضعیت بهتری می‌یابد چراکه در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد گردش تجاری کشور محدود به ۷ کشور شده که نه تنها خطری در مسیر ارزآوری محسوب می‌شود بلکه می‌تواند در نهایت به افزایش نوسانات قیمتی و کمبود کالا در بازارهای مختلف منجر شود.
کامبیز میرکریمی، نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران و روسیه با بیان اینکه موافقت نامه تجارت آزاد با اوراسیا منجر به صفر شدن تعرفه‌های گمرکی و جهش روابط ایران و روسیه می‌شود، گفت: علت عقب ماندگی در روابط به قبل از سال‌های ۹۶ و ۹۷ برمی‌گردد. دو کشور متکی به درآمدهای نفت و گاز بوده و از توسعه زیرساخت‌های تجاری غافل بودند. ما مشکلات عدیده ای داشتیم. مثلاً کشتی‌های ما نمی‌توانستند در بنادر روسیه پهلو بگیرند و ویزای تجاری به سختی داده می‌شود اما در حال حاضر بانک‌های ما آنجا شعبه باز کردند و روابط تجاری خوبی داریم؛ کشتی‌های زیادی خریداری شده و در شرق دریای خزر هم باید به این وضعیت تغییر داده شود.
وی افزود: قبل از سال ۹۸ تراز ما با روسیه سه به یک، به نفع روس‌ها بود اما الان به سرعت به سمت صادرات ایران در حال تغییر است؛ ما صرفاً مواد معدنی و نفت خام صادر نمی‌کنیم و در حال صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا هستیم و کالاهای اساسی و ماشین آلات از آنجا وارد می‌کنیم
نایب رئیس اتاق ایران و روسیه ادامه داد: رسیدن به تجارت ۳۰ میلیارد دلاری با روسیه با توجه به اینکه با موافقتنامه اوراسیا تعرفه صفر می‌شود و ارز هم در بازار ارز تجاری به سمت تک نرخی شدن می‌رود، باعث خواهد شد تا همان طور که تجارت آزاد، کم اظهاری صادرات را صفر می‌کند، تک نرخی شدن ارز هم این شفافیت را افزایش دهد.
لزوم حل چالش‌های داخلی
میرکریمی گفت: دولت‌های ایران و روسیه هر آنچه باید انجام می‌داده‌اند، انجام داده‌اند. چالش‌ها به مسائل داخلی برمی‌گردد. در عمل در حوزه بخشنامه‌ها می‌بینیم که در راستای توافق حرکت نمی‌کند؛ مثلاً سازمان توسعه تجارت به تشویق صادرات و واردات می‌پردازد اما وقتی کالایی گران می‌شود، سازمان حمایت جلوی صادرات را می‌گیرد. دنیا برای داشتن بازار، تولید می‌کنند تا هزینه انبوه کاهش یابد اما در ایران صادرات از ظرفیت خالی تولید انجام می‌شود. این در حالی است که ما تولیدکنندگانی داریم که ضعف بازار دارند. لذا باید بازارهای جدید شناسایی شود. الان صادرکننده‌های متعددی داریم که مثلاً صنعتی ایجاد کرده‌اند که فقط برای بازار روسیه بوده است اما با یک بخشنامه جلوی آن گرفته شده است. توافقنامه آزاد جلوی صدور این بخشنامه‌های یک شبه را می‌گیرد.
وی ادامه داد: گرانی تولید ربطی به صادرات ندارد. نباید در سازوکار بازار دخالت کنیم. واردکننده هم داشتیم که در روسیه کشتارگاه ایجاد کرده است اما جلوی واردات را گرفتند و آن شرکتی که در روسیه کشتارگاه زده بود، زیان دید.
میرکریمی در ادامه تصریح کرد: در ایران و روسیه سرمایه گذاری‌های خوبی در حال انجام است و با پنج سال قبل اصلاً قابل مقایسه نیست؛ نرخ ارز هم مؤثر است. چون برخی صادرکنندگان ما معتقدند روبل را با نرخ پایین از صادرکننده خریداری کرده‌اند اما راه اندازی بازار ارز تجاری کار خوبی است که دولت در این مسیر در حال حرکت است و باید حمایت شود.
نایب رئیس اتاق ایران و روسیه تصریح کرد: معتقدم مشکلات ما تا سال ۲۰۲۵ رفع می‌شود به بازار ارز تجاری هم امیدوارم اگر مشکلات نقدینگی واحدهای صنعتی هم حل شود، صادرات کالاهای صنعتی به روسیه هم توسعه می‌یابد.
غفلت از ظرفیت‌های تجاری
در مجموع باید گفت که سهم پایین ایران در تجارت با روسیه در حالیست که دو کشور فرصت‌های بی نظیری برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری دارند. فرصت‌های موجود در روابط تجاری دو کشور ناشی از شرایطی است که در ادامه به برخی از مهمترین آنها اشاره می‌شود.
تنوع موجود در حوزه کالاهای صنعتی در بازار روسیه و تقاضای روزافزون برای مصرف محصولات مختلف یکی از این ویژگی‌هاست. قیمت تمام شده پایین تولیدات صنعتی ایران نسبت به روسیه که دلیل عمده آن پایین بودن هزینه‌های انرژی برای مصارف، صنعتی حمل و نقل و دستمزد کارگر است مقوم رویکرد افزایش صادرات محصولات صنعتی به روسیه است؛ همچنین پایین بودن هزینه‌های حمل و نقل به دلیل فاصله نزدیک دو کشور نیز می‌تواند موجب تسهیل در تجارت ایران و روسیه شود که این ارتباط از طریق حمل و نقل ترکیبی دریایی و جاده‌ای امکان پذیر است و البته لازم است ظرفیت این خطوط توسعه یابد همچنین سعی شده است از طریق برقراری خطوط منظم هوایی میان شهرهای دو کشور و تنوع بخشی در شرکت‌های هواپیمایی و امضای استاد حمل و نقل هوایی به این روند کمک شود. روابط سیاسی خوب بین دو کشور نیز می‌تواند در توسعه همکاری‌های اقتصادی و افزایش صادرات به روسیه مؤثر باشد.
ارتباطات سیاسی استراتژیک میان دو کشور نیز نکته مهم دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. هر دو کشور در همسایگی یکدیگر هستند و منافع آنان در بسیاری از مناقشات بین‌المللی همپوشانی دارد وجود علایق مشترک فرهنگی بین دو کشور به ویژه نسبت به مناطق جنوبی روسیه نیز از دیگر فرصت‌های مزبور است.
همچنین روسیه بزرگترین کشور جهان و دارای ۱۱.۵ درصد خشکی کره زمین است که دارای منابع طبیعی فراوان و اقلیمی سرد است و از تنوع، قومی فرهنگی و دینی برخوردار است این کشور در زمره کشورهای برخوردار از فناوری محسوب می‌شود و با این حال صادرکننده انرژی و مواد خام است. در عرصه بین‌المللی، روسیه کشوری تأثیرگذار در مناسبات جهانی است که اقتصادی نوظهور و متکی به واردات دارد و البته تراز تجاری آن مثبت است.
موقعیت مناسب اقتصادی و صنعتی روسیه این زمینه را ایجاد کرده است که ایران تحت، تحریم در دوره‌هایی از بازار روسیه به ویژه محصولات صنعتی آن به عنوان یک فرصت برای رفع نیازمندی‌های خود استفاده کند. از سوی دیگر نزدیکی فاصله دو کشور و پایین بودن هزینه حمل و نقل می‌تواند موجب تسهیل در روابط تجاری می‌شود.