روابط سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و قاره آفریقا همواره مناسباتی برد- برده بوده است که به نظر می رسید با توجه به سیاست های دولت وفاق در توسعه روابط با کشورهای منطقه و جهان و دیپلماسی و سیاست خارجی فعال،این روابط در دولت چهاردهم و در چارچوب یک راهبرد کلان به صورت پیوسته و نظام مند شکوفا خواهد شد.
همکاری و تعامل جمهوری اسلامی ایران و قاره آفریقا همواره روابطی با ثبات و رو به توسعه بوده است به ویژه اینکه جمهوری اسلامی ایران در چند دهه گذشته با وجود تحریم، فشار و کارشکنی‌های غرب، هیچگاه از سیاست اصولی خود در برابر آفریقا به دلیل اشتراکات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دست نکشیده و همواره خود را در کنار مردم و کشورهای آفریقا حفظ کرده است.
بخش‌های وسیعی از قاره پهناور آفریقا به دلیل دور ماندن از فرایند توسعه در سده‌های گذشته، همچنان از کم‌توسعه‌یافته‌ترین نواحی جغرافیای بین‌الملل محسوب می‌شود. این در حالی است که بسیاری از کشورهای این قاره به دلیل غنای سرزمینی، منابع بکر، جمعیت قابل توجه، بازار مصرف بزرگ و همچنین عطش جبران عقب‌ماندگی‌های تاریخی، مقاصدی مهم برای سرمایه‌گذاری خارجی به شمار می‌آیند.
آفریقا بیش از یک چهارم زمین‌های قابل کشت جهان را در خود جای داده است. همچنین یازده کشور آفریقایی در میان ۱۰ تولیدکننده برتر مواد معدنی مختلف جای دارند و به همین دلیل کارشناسان معتقدند آفریقا چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای سرمایه‌گذاری خواهد بود. در این چارچوب توسعه مناسبات اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با قاره آفریقا به دلیل بازار گسترده آن می تواند به عنوان مقصد صادراتی گسترده ای برای کالاهای تولیدی ایران مطرح باشد.
سومین اجلاس همکاری‌های ایران و آفریقا که در هفته ای که گذشت با حضور نمایندگان ۵۱ کشور در سالن اجلاس سران کشورهای اسلامی برگزار شد، فرصتی مهم از سوی دولت چهاردهم برای گسترش روابط ایران و اقریقا است. مسعود پزشکیان هفتم اردیبهشت ۱۴۰۴ در این اجلاس، با اشاره به توانمندی‌ها و ظرفیت‌های بالای قاره آفریقا، گفت: آمادگی داریم در همه دستاوردهای خود با آفریقا شریک شویم و همکاری‌ها را در همه زمینه‌ها توسعه و گسترش دهیم.
اجلاس همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا نقطه عطفی برای نظام‌مند شدن همکاری‌ها ایران با این قاره پهناور و زرخیر است در عین حال قاره آفریقا فرصتی بی‌نظیر برای کشورهای درحال توسعه تجارت است. کشورهای آفریقای برای گذر از عقب ماندگی تاریخی، نیازمند واردات کالا، خدمات و نیروهای متخصص هستند و به نظر می‌رسد که ایران می‌تواند در این مسیر به کشورهای آفریقایی کمک کند.
محمدرضا عارف معاون رئیس جمهوری در نشستی که با روسای هیات های شرکت کننده در سومین همایش همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا برگزار کردند، با تاکید بر اینکه قاره آفریقا از قطب‌های مهم توسعه در آینده جهان است، گفت: راهبرد توسعه روابط و همکاری صمیمانه در سطوح عالی و در همه بخش‌ها با کشورهای آفریقایی در دستور کار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.
در این نشست که مقامات عالی، وزرا، روسای هیات‌های آفریقایی، روسای اتاق های بازرگانی، نمایندگان و فعالان بخش خصوصی کشورهای آفریقایی و روسا و سازمان‌های مهم منطقه‌ای آفریقایی حضور داشتند، معاون اول رئیس‌جمهوری با اشاره به اینکه برگزاری اجلاس پیشین همکاری‌های ایران و آفریقا دستاوردهای خوب و ارزشمندی به همراه داشت اما عملیاتی و اجرایی نشده است، افزود: باید با گسترش روابط، توافقات و تعاملات ایران و کشورهای آفریقایی پیگیری و اجرایی شود. از این منظر آفریقا فرصت های بیشماری برای جمهوری اسلامی ایران در حوزه های مختلف به همراه دارد.
فرصت های آفریقا برای ایران
قاره آفریقا یازده کشور از ۲۰ اقتصاد با سریع‌ترین رشد در جهان را در سال ۲۰۲۴میلادی ، به خود اختصاص داده و پیش‌بینی می شود پس از آسیا، آفریقا دومین قاره از نظر رشد اقتصادی شتابان باقی خواهد ماند. در این چارچوب، جمهوری اسلامی ایران طی یکی دو دهه گذشته به آفریقا به عنوان یک بازار نوظهور با پتانسیل اقتصادی بالا توجه ویژه‌ای داشته است. همچنین راهبرد برخی از کشورهای آفریقایی در تغییر مقاصد و راهبردهای همکاری‌های سیاسی – اقتصادی و تلاش برای توسعه همکاری های جنوب- جنوب این قاره را به هدف ویژه‌تری برای ایران تبدیل کرده است.
اگرچه راهبرد دولت های مختلف در ایران همواره بر روابط با ثبات با کشورهای مختلف قاره آفریقا بوده است اما دولت وفاق ملی با پیگیری سیاست تنش زدایی و تعامل متوازن تلاش دارد تا ضمن توسعه روابط، مناسبات سیاسی و اقتصادی با آفریقا را هدفمند کند.
محمدرضا عارف روز سه‌شنبه ۹ اردیبهشت ۱۴۰۴ در دیدار با صحابی اومارو وزیر نفت نیجر روابط خوب سیاسی را پیشران توسعه روابط در سایر بخش‌ها از جمله اقتصاد، خدمات فنی و مهندسی و کشاورزی عنوان کرده است.
صحابی اومارو نیز در این دیدار تاکید کرد که همکاری‌های درخواستی ما در سه حوزه کشاورزی، نفت و انرژی است که در هر سه حوزه ایران تجربیات بسیار خوبی دارد.
معاون اول رئیس جمهور همچنین در دیدار با سمیر ابن سالم عبید وزیر تجارت و توسعه صادرات تونس تاکید می کند که توسعه روابط با آفریقا اولویت جمهوری اسلامی ایران است و در این میان، شمال آفریقا با ویژگی‌های خاص فرهنگی، اعتقادی، مذهبی و تاریخی خود، جایگاه ویژه‌ای دارد.
در این قالب، برخی ناظران براین باورند که جمهوری اسلامی ایران این ظرفیت را دارد که با توجه به مختصات و مزیت‌های سیاسی-اقتصادی که از آن برخوردار است از قدرت‌های اقتصادی خاورمیانه‌ای در آفریقا پیشی گرفته و طی دهه‌های آینده پس از قدرت‌هایی مانند چین حتی در ردیف دومین شریک تجاری برخی کشورهای آفریقایی قرار گیرد.
بنا به گفته مقامات رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا روابط تجاری ایران با قاره آفریقا حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار است که به نظر می رسد این میزان از مراودات تجاری با گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با بسیاری از کشورهای افریقایی به ویژه در شمال و شرق قاره از قابلیت افزایش به میزانی بسیار بالاتری برخوردار باشد.
براین اساس برگزاری سومین اجلاس همکاری های اقتصادی ایران و آفریقا که با حضور رئیس جمهور، معاون اول رئیس جمهور، وزیر و مسئولان وزارت صمت و جمعی از مقامات قاره آفریقا برگزار شد، نشانه ای مهم از عزم دولت چهاردهم برای توسعه مناسبات با آفریقا است. در این رویداد که ایران میزبان مقامات اتحادیه آفریقا، رئیس‌جمهور، نخست وزیر، وزیران اقتصادی و تجاری، روسای اتاق‌های بازرگانی، تجار، فعالان اقتصادی، روسای بانک‌ها و بیمه، واحدهای تولیدی و مدیران شرکت‌های بزرگ و بین‌المللی کشورهای آفریقایی بود، ضمن اینکه ظرفیت های تولیدی، صنعتی، گردشگری و تجاری ایران برای نمایندگان قاره آفریقا به نمایش درآمد، همچنین ظرفیت های متقابل قاره آفریقا برای سرمایه گذاری و بازار گسترده آن برای تولیدکنندگان و بحش بازرگانی ایران معرفی شد و پیش بینی می شود نقش مهمی در توسعه بیش از پیش روابط ایران با این کشورها ایفا کند.