با وجود رشد جمعیت کشور در دو دهه گذشته، آمارها نشان می‌دهد که تنها جمعیت فعال اقتصادی افزایش ۳.۷ میلیون نفری داشته و نرخ مشارکت اقتصادی نیز در همین مدت ۵.۴ درصد عقب رفته است؛ در چنین شرایطی این پرسش مطرح می شود که رشد شدید شهرنشینی چه تاثیری بر بازار اشتغال کشور داشته است؟
بررسی های مرکز آمار ایران حکایت از آن دارد که نرخ مشارکت اقتصادی در بازه زمانی ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۲ برابر ۵.۴ درصد کاهش یافته است؛ ، درحالی که شهرنشینی شدید و کاهش جمعیت روستایی، ساختار اشتغال را دگرگون کرده است و این سوال ایجاد می شود که آیا بهبود نرخ بیکاری در این دوره ناشی از ایجاد شغل بوده یا خروج نیروی کار از چرخه اقتصاد؟بر اساس گزارش منتشر شده مرکز آمار ایران از وضعیت سکونت نیروی کار از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۴۰۲ به تفکیک سال ها و محل سکونت در شهر و روستا قابل مقایسه و بررسی است.آمارهای منتشر شده در همین گزارش نشان می دهد که میزان جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر کشور در سال ۱۴۰۲ به ۶۴ میلیون و ۵۵۱ هزار و ۸۵۲ نفر می رسد که این رقم در سال ۱۳۸۴، ۴۹ میلیون و ۵۲۷ هزار و ۳۴۰ نفر بود؛ ارقامی که نشان می دهد مهاجرت به شهرها و کاهش نیروی کار روستایی ممکن است بر بخش کشاورزی و مشاغل سنتی تاثیر منفی گذاشته باشد.
جمعیت شهری و روستایی
از میان این جمعیت ۱۵ سال و بالاتر کشور، در سال ۱۳۸۴، ۳۴ میلیون و ۳۷۰ هزار و ۵۳۵ نفر در مناطق شهری و ۱۵ میلیون و ۱۵۶ هزار و ۸۰۴ نفر در مناطق روستایی زندگی می کردند در حالی که آمار سال ۱۴۰۲ نشان می دهد، ۵۰ میلیون و ۱۰۴ هزار و ۵۸۳ نفر در شهرها ساکن بوده‌اند و ۱۴ میلیون و ۴۴۷ هزار و ۲۷۰ نفر در مناطق روستایی یعنی اینکه در این بازه زمانی شهرنشینی تشدید شده است.جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر از که جمعیت در سن اشتغال را نشان می دهد از ۴۹.۵ میلیون نفر در سال ۱۳۸۴ به ۶۴.۵ میلیون نفر ۱۴۰۲ رسیده است که رشد ۳۰.۳ درصد را نشان می دهد, در همین حال جمعیت شهری نیز ۴۵.۸ درصد رشد داشته (از ۳۴.۴ میلیون به ۵۰.۱ میلیون)، درحالی که جمعیت روستایی ۴.۷ درصد کاهش یافته است (از ۱۵.۲ به ۱۴.۴ میلیون) که باید متوجه بود که مهاجرت به شهرها و کاهش نیروی کار روستایی ممکن است بر بخش کشاورزی و مشاغل سنتی تاثیر منفی گذاشته باشد.بر همین اساس نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر در سال ۱۳۸۴، برابر ۴۶.۷ درصد و در سال ۱۴۰۲ برابر، ۴۱.۳ درصد ثبت شده است این ارقام برای جامعه شهری به ترتیب ۴۴.۷ درصد و ۴۰.۸ درصد و برای جامعه روستایی به ترتیب ۵۱.۴ درصد و ۴۲.۹ درصد است. بنابراین خروج از روستاها سبب شده تا نرخ مشارکت اقتصادی در این بخش به شدت کاهش یابد و افت ۸.۳ درصدی را تجربه کند در حالی که در همین دوره نرخ مشارکت اقتصادی در شهرها فقط ۳.۹ درصد تنزل داشته است.
البته ممکن است این کاهش نرخ مشارکت اقتصادی به دلایل دیگری چون افزایش تحصیلات، پدیده «دلسردی از جستجوی کار» یا گسترش اقتصاد غیررسمی نیز مرتبط باشد.
افزایش جمعیت شهری یا مهاجرت روستاییان
جمعیت فعال ۱۵ ساله و بیشتر کشور در سال ۱۳۸۴ به ۲۲ میلیون و ۹۴۹ هزار و ۲۵۸ نفر و جمعیت غیر فعال در همین سال به ۲۶ میلیون و ۱۵۷ هزار و ۴۰۹ نفر می رسید در حالی که این ارقام در سال ۱۴۰۲ برای جمعیت فعال ۲۶ میلیون و ۶۳۸ هزار و ۳۰۰ نفر و جمعیت غیر فعال ۳۷ میلیون و ۹۱۳ هزار و ۵۵۲ نفر است.بررسی همین آمار نشان می دهد که جمعیت فعال جامعه شهری کشور در سال ۱۳۸۴ به ۱۵ میلیون و ۲۲۷ هزار و ۳۴۲ و جمعیت غیر فعال شهری به ۱۸ میلیون و ۸۴۶ هزار و ۲۵۷ نفر می رسد، این آمار در سال ۱۴۰۲ برای جمعیت فعال شهری به ۲۰ میلیون و ۴۴۱ هزار و ۹۱۰ نفر و برای جمعیت غیر فعال به ۲۹ میلیون و ۶۶۲ هزار و ۶۷۳ نفر ثبت شده است.
بررسی آمار جامعه روستایی در سال ۱۳۸۴، نشان می دهد در همین سال جمعیت فعال به هفت میلیون و ۷۲۱ هزار و ۹۱۶ نفر و غیر فعال به هفت میلیون و ۲۹۳ هزار و ۱۵۲ نفر می رسید در حالی که در سال ۱۴۰۲، ۶ میلیون و ۱۹۶ هزار و ۳۹۰ نفر در گروه جمعیت فعال و هشت میلیون و ۲۵۰ هزار و ۸۷۹ نفر در جمعیت غیرفعال قرار دارند.کاهش شدید نرخ بیکاری روستایی از ۷.۲ درصد به ۵.۸ درصد طی ۱۸ سال با وجود افزایش نزدیک به ۱۵ میلیون نفری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر کشور، به احتمال زیاد با کاهش فشار عرضه نیروی کار به تبع کاهش جمعیت روستایی، می تواند رخ داده باشد.نسبت اشتغال ثبت شده برای جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر در سال ۱۳۸۴ به ۴۱.۳ درصد، در جامعه شهری به ۳۸.۵ و در جامعه روستایی به ۴۷.۷ درصد می رسید در حالی که این ارقام برای سال ۱۴۰۲ در مجموع ۳۷.۹ درصد، برای جامعه شهری ۳۷.۲ و روستایی ۴۰.۴ درصد است.
مقایسه وضعیت اشتغال در شهر و روستا
آمارها نشان می دهد که جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر شاغل کشور در سال ۱۳۸۴، ۲۰ میلیون و ۲۹۰ هزار و ۴۴۸ نفر بود که در سال ۱۴۰۲ به ۲۴ میلیون و ۴۹۰ هزار و ۱۸۲ نفر رسیده است، همین آمار برای جامعه شهری در سال ۱۳۸۴، ۱۳ میلیون و ۱۲۷ هزار و ۹۱۱ نفر و برای روستایی هفت میلیون و ۱۶۲ هزار و ۵۳۸ نفر بود اما در سال ۱۴۰۲ در جامعه شهری به ۱۸ میلیون و ۶۵۵ هزار و ۵۵۸ نفر و روستایی پنج میلیون و ۸۳۴ هزار و ۶۲۴ نفر رسیده است.نرخ بیکاری کشور در سال ۱۳۸۴ برابر ۱۱.۶ درصد و جمعیت بیکار ۱۵ ساله و بالاتر به ۲ میلیون و ۶۵۸ هزار و ۸۱۰ نفر می رسید که این ارقام برای سال ۱۴۰۲ در نرخ بیکاری ۸.۱ درصد و به جمعیت ۲ میلیون و ۱۴۸ هزار و ۱۱۹ نفر جمعیت بیکار ختم شده است.جمعیت شاغل در این بازه ۱۸ ساله، ۲۰.۷ درصد رشد داشته (از ۲۰.۳ به ۲۴.۵ میلیون)، اما این رشد کمتر از افزایش جمعیت بوده است، نرخ بیکاری از ۱۱.۶ درصد به ۸.۱ درصد بهبود یافته، اما کاهش جمعیت فعال ممکن است در این بهبود موثر باشد.بر اساس همین آمار، نرخ بیکاری جمعیت شهری در سال ۱۳۸۴، به ۱۳.۸ درصد با جمعیت بیکار ۲ میلیون و ۹۹ هزار و ۴۳۱ نفر و در سال ۱۴۰۲ به ۸.۷ درصد و جمعیت بیکار به یک میلیون و ۷۸۶ هزار و ۳۵۲ نفر می رسید.نرخ بیکاری برای جمعیت روستایی در سال ۱۳۸۴، ۷.۲ و جمعیت بیکار ۱۵ ساله و بالاتر ۵۵۹ هزار و ۳۷۸ نفر بود که این ارقام در سال ۱۴۰۲ به ۵.۸ درصد نرخ بیکاری و ۳۶۱ هزار و ۷۶۶ نفر بیکار رسید.سهم اشتغال روستایی از کل اشتغال از ۳۵.۳ درصد در ۱۳۸۴ به ۲۳.۸ درصد در۱۴۰۲ کاهش یافته است، این تغییر نزولی نشان می دهد وابستگی اقتصاد به شهرها افزایش یافته که نیاز به سیاست‌های اشتغالزایی متناسب با اقتصاد شهری را پررنگ می‌کند.