ماه مبارک رمضان از آغاز تا پایان مملو از آداب و رسومی است که با رسیدن به نیمه آن و همزمان با آغاز مناسبت‌هایی همچون ولادت امام حسن مجتبی (ع) به شکل پررنگ‌تری نمایان می‌شوند. آدابی که البته برخی از آنها به ورطه فراموشی سپرده شده و در گذر زمان دیگر همچون گذشته اجرا نمی‌شود. با این وجود برخی از آنها نیز هنوز در نقاط مختلفی از کشور برگزار می‌شود و یک پژوهشگر فرهنگ عامه به آنها پرداخته است.
آمنه جاوید در گفت‌وگو با مرزاقتصاد _ با اشاره به اینکه پانزدهم رمضان از شب‌های با فضیلت و ارزشمند نزد مسلمانان است، گفت: در واقع روزهای سیزدهم تا پانزدهم هر ماه قمری «ایام‌البیض» نام دارند و در ماه رمضان نیز پانزدهم ماه آخرین روز از «ایام‌البیض» است. از این رو، این روز به شکل ویژه‌ای برای مسلمانان اهمیت پیدا کرده و ایرانیان مسلمان نیز بنابر باورها و اعتقادات خود، آیین‌ها و مراسمی‌هایی را در پانزدهمین روز ماه رمضان برپا می‌کنند.
او افزود: از طرفی چون این روز مصادف با ولادت امام حسن مجتبی (ع) است، اهمیت آن دوچندان شده و آداب مرتبط با برپایی جشن و شادی نیز به پانزدهمین روز ماه رمضان اضافه شده است. از این رو در بسیاری از مناطق ایران، در کنار آیین‌های ویژه پانزدهم ماه رمضان، مردم برای این روز نامی ویژه درنظر گرفته‌اند و مردم آن نواحی به نشانه شکرانه به نیمه رسیدن ماه رمضان، اصطلاحاتی برای این روز به کار می‌برند.
نام‌هایی برای نیمه ماه رمضان
یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما در ادامه به ذکر اسامی که مردم مناطق مختلف کشور برای این روز درنظر گرفته‌اند اشاره کرد و ادامه داد: در بندر دَیّر شهرستان گناوه و آبادی‌های اطراف آن، شب پانزدهم ماه رمضان را نیمه برات می‌نامند. آنها به یاد مردگان خود خیرات می‌دهند. در بخش گاوبندی لار (استان فارس) هم به پانزدهم رمضان نیمه برات می‌گویند و در این روز مقداری گندم و حلوای آرد برنج برای مردگانشان خیرات می‌کنند.
به گفته او ساکنان جزیره کیش نیز شب پانزدهم رمضان را «لیلةالرمضان» می‌نامند و بندرترکمنی‌ها که شب پانزدهم ماه رمضان را شب نازل شدن قرآن می‌دانند، به آن «قدر» یا «عید قدر» می‌گویند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه اضافه کرد: شب پانزدهم رمضان برای ترکمن‌ها شب بسیار مهمی است تا جایی که معتقدند هرکس این شب را تا سحر بیدار بماند و نخوابد، ثواب بسیاری خواهد برد، به همین دلیل بعضی مهمانی می‌گیرند و از مهمانان با شیرنی و خوردنی‌های مخصوص پذیرایی می‌کنند و گروهی دیگر از جوانان با قرآن خواندن و عبادت پانزدهمین شب رمضان را به سحر می‌رسانند.
او افزود: در شهر ابهر (استان زنجان) ۱۰ روز اول ماه رمضان را «دهه فرصت»، ۱۰ روز میانی را «دهه مغفرت» و دهه آخر ماه رمضان را «برات» می‌نامند؛ یعنی زمانی که هرکس برات عبادت و اعمال خود در ماه رمضان را می‌گیرد.
جاوید اضافه کرد: همچنین مردم روستای خسروجرد واقع در ۶ کیلومتری سبزوار، شب پانزدهم ماه رمضان را با عنوان «نیمه روزه‌داری» می‌شناسند.
از گره‌گشایی از مشکلات تا روایت «جنگ بدر»
او با اشاره به اینکه نیمه ماه مبارک رمضان اعمال عبادی مخصوصی مانند غسل، نماز و دعاهای ویژه دارد، اظهار کرد: پانزدهم رمضان سومین و آخرین روز از ایام‌البیض است. همچنین در احادیث آمده است که هرکس در این شب دعای مجیر بخواند، گناهانش آمرزیده می‌شود و گره از مشکلاتش گشوده خواهد شد. از این رو مردم اصفهان در روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رمضان دعای مجیر می‌خوانند. در این مجلس دعا مقداری نبات یا قند به همراه خود می‌برند تا تبرک کنند و بعد از آن قند و نبات‌های متبرک‌شده را به بیماران می‌دهند تا بهبود یابند. اهالی شهرضا نیز در شب پانزدهم ماه رمضان مجلس احیا می‌گیرند.
به گفته یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما در این روز واعظان در مرودشت (استان فارس)، مسائل جنگ بدر (جنگی در صدر اسلام) را بررسی و برای مردم بازگو می‌کنند.
نماز تراویح و ذکر ویژه کردها
او ادامه داد: در برخی مناطق کردستان از شب نخست تا شب پانزدهم ماه مبارک رمضان پس از خواندن نماز تراویح، ذکر مرحبا می‌خوانند و می‌گویند: «مرحبا، مرحبا یا شهر رمضان / مرحبا مرحبا یا شهر تسبیح و التهلیل و تلاوت القرآن / مرحبا، مرحبا، مرحبا یا شهر الخیر و البرکت و الاحسان» و این‌گونه به ماه مبارک رمضان خوش‌آمد می‌گویند.
به گفته جاوید نماز تراویح که آن را بعد از نماز عشا می‌خوانند، نمازی ۱۱ رکعتی است که به قضا گزارده می‌شود و نمازگزاران در ادای نماز تراویح از پیش‌نماز تبعیت نمی‌کنند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه درباره آداب مردم کرد زبان استان آذربایجان غربی نیز توضیح داد: مردم این منطقه با گذشتن از پانزدهم ماه رمضان، با ذکر «الوداع الوداع یا شهر رمضان» و خواندن نماز تراویح این ماه را بدرقه می‌کنند. همچنین از روز شانزدهم ماه رمضان تا آخر ماه، دعای «الوداع یا رمضان» را می‌خوانند و می‌گویند: «الوداع الوداع یا شهر رمضان / الوداع الوداع یا شهر التَّسبِیح و التَهلیلِ و التلاوة القُرآن فُتِحَت فِیکَ اَبوابُ الجِنَان و غُلِقَت اَبوابُ النّیِران آمین». سپس دسته‌جمعی با صدای بلند می‌گویند: «الله لا اله الا الله آدم صفی‌الله / الله لا اله الا الله نوح نجی‌الله / الله لا اله الا الله ابراهیم خلیل‌الله / الله لا اله الا الله اسماعیل ذبیح‌الله / الله لا اله الا الله موسی کلیم‌الله / الله لا اله الا الله عیسی روح‌الله».
او ادامه داد: سلماسی‌ها (آذربایجان غربی) نیز در شانزدهم ماه رمضان نمازی دو رکعتی می‌خوانند که در رکعت دوم آن پس از سوره حمد، صد سوره توحید و یک دور تسبیح ۱۰۱ دانه‌ای ذکر لا اله الا الله می‌گویند.
شب چراغانی، آذین‌بندی و خیرات برای اموات
یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما درباره آیین‌های مرتبط با میلاد امام حسن مجتبی (ع) که در روز پانزدهم ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، توضیح داد: مردم کازرون (استان فارس) در این شب تمام مجالس مقابله را با پارچه‌های نفیس، زربفت و زیبا و پارچه‌های رنگارنگ و گلدوزی‌شده، لامپ‌های رنگارنگ و چند نورافکن زینت می‌دهند و چراغانی می‌کنند. وسط شبستان مساجد هم چند میز کنار هم قرار می‌دهند و روی آن چند گلدان و گلاب‌پاش و مقداری کلوچه و بیسکویت می‌گذارند. واعظان وعظ خود را به شرح زندگی امام حسن مجتبی (ع) اختصاص می‌دهند. در این شب مداحی می‌کنند و چاووشی می‌خوانند. اهالی شهر در این شب، در مجالس و مساجد یا بین همسایه‌ها، برای امواتشان زولبیا، خرما، پشمک، کلوچه، شربت بیدمشک و شربت آبلیمو خیرات می‌کنند.
او ادامه داد: در روستای دستجرد از توابع بخش کهک شهرستان قم و روستای ویریچ این شهرستان نیز شب پانزدهم ماه رمضان را به‌عنوان شب تولد امام حسن مجتبی (ع) جشن می‌گیرند و مهمانی ترتیب می‌دهند. برای برپایی جشن، اهالی روستا روی هم پول می‌گذارند و با آن شیرینی می‌خرند و مسجد را چراغانی می‌کنند. خدام مسجد هم شیرینی‌ها را بین مردم تقسیم می‌کنند. همچنین پلو، خورش و غذاهای خوب دیگری در این شب می‌پزند و عده‌ای از اقوام و آشنایان را برای افطار دعوت می‌کنند. به این ترتیب، اقوام و آشنایان دور هم جمع می‌شوند و تا نزدیک سحر به گفت‌وگو می‌پردازند.
جاوید بیان کرد: کیاسر (استان مازندران) دارای چهار مسجد بزرگ است که در آنها جشن‌های باشکوهی برگزار می‌شود. اهالی کیاسر در شب پانزدهم ماه رمضان جشن بزرگی با کمک قاریان قرآن در مسجدها برگزار می‌کنند و واعظان برای منقبت‌خوانی امام حسن مجتبی (ع) به خانه‌هایی که مراسمی دارند، دعوت می‌شوند. مردم در این شب خیرات می‌کنند و در این جشن‌ها بیش از اندازه خرما و شیرینی بین مردم تقسیم می‌شود تا اندازه‌ای که شیرینی و خرماهای اضافه را به مستحقان محل می‌دهند.
تدارک ویژه برای تازه عروس و دامادها از «اوروش تیکه‌سی» تا «رمضانی» بردن
او با بیان اینکه معمولا ضیافت افطار و شب‌نشینی در نیمه ماه مبارک رمضان امری متداول در میان اقوام مختلف ایران است، اظهار کرد: به‌طور معمول، برگزاری مهمانی‌ها و مراسم افطاری از ابتدای ماه رمضان آغاز می‌شود و مردم خویشان و دوستان را برای افطار به خانه خود دعوت می‌کنند و معتقدند که این رسم سبب افزونی برکت خانه می‌شود. شب پانزدهم رمضان نیز از این قاعده مستثنا نیست. در این میان افطاری تازه‌عروس و دامادها جایگاه ویژه‌ای دارد.
این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: در برخی شهرها خانواده‌هایی که فرزندشان نامزد دارد، خانواده داماد باید در این روز خانواده عروس را برای افطاری دعوت کند. گاهی هم این مهمانی از طرف هر دو خانواده عروس و داماد برگزار می‌شود. در آذربایجان غربی این مهمانی جایگزین رسمی دیگر شده است که در گذشته میان مردم این منطقه مرسوم بود. خانواده داماد خوانچه‌ای از سفره افطاری با مرغ بریان، شیربرنج، کباب، حلوا، پلو خورش، دلمه به، دلمه کلم، دلمه برگ مو، مربای سیب، مربای به، مربای گل سرخ، پنیر و ترشی تهیه می‌کردند و همه را در یک سینی می‌گذاشتند و به خانه عروس می‌فرستادند. این هدیه را در اصطلاح «اوروش تیکه‌سی» می‌نامیدند.
او ادامه داد: در کرزان تویسرکان (استان همدان) رسم بر این بود که از شب پانزدهم ماه رمضان به بعد، خانواده داماد غذای لذیذی تهیه کرده و به خانه عروس بفرستند. به این غذا «افطارُنه» می‌گویند. افطارُنه را به وقت غروب و هنگام اذان مغرب با تشریفاتی به خانه عروس می‌بردند و خانواده عروس هم غذاها را می‌گرفتند و در مقابل، مقداری از غذای افطار خود را که عروس پخته است، به خانه داماد می‌فرستادند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه گفت: در کاشان نیز داماد در این روز برای عروس خود افطاری می‌فرستاده؛ حتی اگر این افطاری به اندازه مقداری شیرینی و یک قواره پارچه باشد. عروس در روز پانزدهم رمضان تا افطاری داماد نمی‌رسیده، روزه خود را باز نمی‌کرده.
او درباره اجرای این رسم در لار (استان فارس) نیز بیان کرد: در این شهر رسم است هر دختری که به تازگی عروسی کرده و اولین رمضان متأهلی اوست، در این شب از طرف خانه او برای خانه داماد «رمضانی» می‌برند که عبارت است از چهار سینی بسیار بزرگ که درون آنها نان بالای‌تاوه، شیرینی، شکلات، نان شولشولو، مهویه، حلوای آرد برنج و چیزهای دیگر می‌گذارند.