نویسنده و پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران با اشاره به تغییرات موسیقی رمضان در ایران گفت: تولید آثار موسیقایی به این مناسبت نیازمند حمایت‌های جدی مادی و معنوی است و متاسفانه در سال‌های اخیر هیچ نهاد فرهنگی و هنری در حوزه تولید آثار موسیقایی مرتبط با ماه رمضان، سرمایه‌گذاری نمی‌کند و بودجه لازم را در این حوزه اختصاص نمی‌دهد.
به گزارش مرزاقتصاد _ ساز و موسیقی در روزگاری که هنوز ابرازهای کنونی اطلاع‌رسانی در جامعه وجود نداشت، به عنوان یکی از هنرهای نخستین بشری برای اعلام اوقات روز مورد استفاده قرار می‌گرفت، ماه مبارک رمضان و اعلام وقت سحر و افطار از جمله این اوقات بود که برای مردم ایران زمین اهمیت والایی را در میان سایر ماه‌های سال داشت.
مردم از میان افراد جوامع کوچک خود افرادی را برای اطلاع‌رسانی از سحرگاهان و زمان افطار انتخاب می‌کردند و آنان نیز با استفاده از سازهای مرسوم در آن مناطق و یا آیات و مناجات‌ها مردم را از وقت‌های سحر و افطار آگاه می‌کردند. این کار تا دوران معاصر نیز ادامه یافت و در شهر تهران افرادی از میان «آژان‌ها» به دستور نظمیه انتخاب می‌شدند و با طبل و دهل وقت‌های سحر و افطار را به مردم اعلام می‌کردند.
سازهای بادی همچون کرنا و نقاره و یا سازهای ضربی همچون طبل و دهل از جمله سازهایی بودند که نه تنها در ایام ماه مبارک رمضان بلکه در طول سال نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در بعضی از مناطق ایران براساس تفکر و باورهای قومی منطقه‌ای به جای استفاده از نقاره‌زنی برای بیدارکردن مردم، از دهل‌های مختلف و دف‌زنی نیز استفاده می‌شد که در بین نواختن سازهای کوبه‌ای آواها و نواهایی می‌خواندند که به آن «مناجات سحر» می‌گفتند.
موسیقی ویژه ماه رمضان همچون صلوات‌خوانی، ذکرخوانی، بسم‌الله‌خوانی و منقبت‌خوانی تا ۵۰ سال گذشته در کشور رواج داشت اما امروز نغمه‌های رمضان و آداب و رسوم آنها در حال فراموشی است و احیای این گونه موسیقی ضروری است.
سال ۱۳۸۳، کتاب «موسیقی رمضان در ایران» به همت هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ایران منتشر شد، جاوید در این کتاب ضمن بررسی آیین‌های مربوط به ماه رمضان از قبیل پیش‌خوانی رمضان، موسیقی رویت هلال، آواها و نواهای بیداری و سحرخوانی، به بررسی تک‌تک این آیین‌ها در نقاط مختلف ایران و بررسی سازهای کوبه‌ای، زخمه‌ای و بادی مورداستفاده سحرخوانی در شهرها و روستاهای مختلف ایران پرداخته است. در این کتاب، آوازهای ماه رمضان در شهرهای مختلف نیز ذکر شده است.
در بخشی از کتاب «موسیقی رمضان در ایران» آمده است: «موسیقی در این سرزمین هیچ‌گاه بی‌آیین نبوده است، آیین در اینجا به معنی مراسم و مناسک ویژه اجرا هم روح این موسیقی است و هم کالبد ظاهری آن به تعبیر استاد محمدرضا درویشی آیین تبدیل محتوایی اسطوره‌ای به عمل است و گفته‌اند که اسطوره صورتی «نوعی است که زمان تاریخی و مکان جغرافیایی معینی ندارد کیفیتی است همه‌زمانی و همه مکانی (کل) یوم عاشورا و کل ارض کربلا) عید صیام و ضیافت الله ما نیز چنین است. روزه‌داری نه مربوط به قوم معینی در تاریخ اسلام است و نه مختص جماعتی خاص از مسلمانان امری است واجب‌الاجرا در همه زمان‌ها و همه مکان‌ها، با دستورات دقیق شارع مقدس که حدود و ثغور آن را معین کرده است.
اگرچه شهر رمضان‌المبارک را نماد زمانی صیام شناخته‌اند، روزه‌داری محدود به این ماه نیست و آورده‌اند که پیامبر گرامی اسلام بارها یک روز را روزه می‌داشت و روز دیگر را طعام تناول می‌فرمود و به همین ترتیب. اما در ایران که کوچک‌ترین جزء از اجزای زندگی مردم با نفایس و ظرایف هنر عجین شده و آمیخته بوده است شهر رمضان‌المبارک و عید روزه‌داران را نیز آیینی شکوهمند و مراسمی دلکش و جذاب پدیدآمده به نوعی که در هیچ اقلیم از جهان اسلامی نمی‌توان مراسمی به این زیبایی و رنگارنگی پیدا کرد افسوس که در نیمه دوم قرن حاضر مجبور به تماشای هدم و تخریب آخرین جلوه‌های این آیین‌های پرشکوه هستیم.»
در سال‌های گذشته به خصوص در دهه‌های ۷۰ و ۸۰، علاوه بر تولید آثار موسیقایی متعددی در گونه‌های مختلف مرتبط با ماه مبارک رمضان، جشنواره‌هایی برای معرفی و تقویت‌بخشی آیین‌های متناسب با ماه رمضان و مناجات‌خوانی در موسیقی مذهبی و آیینی برگزار شد اما این تولیدات و رویدادها ادامه پیدا نکرد. با هوشنگ جاوید نویسنده و پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران درباره تاریخچه موسیقی رمضان، تغییرات و تحولات و راهکارهایی برای تقویت این گونه موسیقی مصاحبه کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.
تاریخچه موسیقی رمضان
هوشنگ جاوید نویسنده و پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران درباره تاریخچه موسیقی رمضان و تغییرات و تحولاتی که تاکنون داشته است، به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: بنده برای نخستین بار این واژه ترکیبی را ساختم و سال ۱۳۸۳ براساس پژوهش‌هایم، کتابی به نام «موسیقی رمضان در ایران» را درباره نغمه‌های ماه رمضان تالیف و منتشر کردم که تا آن زمان چنین اثری منتشر نشده بود.
وی گفت: بحث من در کتاب «موسیقی رمضان در ایران»، این بود که ما در ماه رمضان، انواع و اقسام نغمه‌های مذهبی را با بهره‌مندی از ساز و بدون ساز داریم که این نغمه‌ها همچون سحری‌خوانی‌ها، مناقب‌خوانی، مناجات‌های سحر و افطار، مناجات‌های نیمه شب، نمایش‌ها، تعزیه و شبیه‌خوانی‌های ویژه ماه رمضان، دعاخوانی‌ها، تلاوت‌های قرآن و انواع قصه‌های منظوم توسط هنرمندان بومی، بخشی‌ها، عاشیق‌ها و نوازندگان دیگر بیان می‌شد، اینها را به نام موسیقی رمضان در ایران معرفی و اعلام کردم که می‌توانیم از این حجم عظیم نغمه‌های مذهبی در ایران برای ماه رمضان بهره‌مند شویم.
جاوید افزود: سال ۱۳۸۳، پس از انتشار کتاب «موسیقی رمضان در ایران»، نخستین جشنواره «هنرهای قرآنی» را به مدت سه روز با حضور ۱۲۲ نفر از هنرمندان کشور و اجرای انواع نقاره‌زنی‌های سحر و افطار برگزار کردیم، پس از آن هم بر این موضوع تاکید کردم که براساس اسناد تاریخی و آنچه که در گذشته رواج داشته است، می‌توانیم ترانه‌های ویژه رمضان را هم داشته باشیم، آهنگسازانی در دوره‌های سلجوقیان، تیموریان و قاجار بودند که در ماه رمضان برای دربار، سی لحن می‌ساختند.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران بیان کرد: در گذشته هنرمندانی همچون عبدالقادر مراغی و آهنگسازان دیگر به مناسبت ماه رمضان برای نقاره‌خانه‌ها ۳۰ آهنگ ساختند و زمانی که قصد داشتند این آثار را نزد شاه بنوازند، آنها را با ارکستر معمول و سازهای ذوات الاوتار همچون سنتور و تار می‌نواختند و آثار ویژه ماه رمضان برای آگاه‌سازی مردم با سازهای سُرنا، کرنا و طبل‌ها مخصوص در نقاره‌خانه‌ها نواخته می‌شدند، آیین‌هایی همچون آیین نقاره‌زنی طبس، حرم حضرت رضا(ع)، کاشان و نایین از آنها باقی مانده است.
وی اظهارداشت: تلاش ۶ ماهه با کمک همکارانم و یک گروه هشت نفری در صدا و سیما برای معرفی نغمه‌ها، آیین‌ها و موسیقی رمضان در شهرها و روستاهای ایران سال ۱۳۸۵ در قالب مجموعه تلویزیونی «آوای ماه» به کارگردانی مسعود امینی تیرانی و تهیه‌کنندگی علی اکبر فرجاد در ۲۴ قسمت ساخته شد که ۲۲ قسمت از این مجموعه از شبکه چهار سیما و سپس شبکه‌های دیگر پخش شد و دو قسمت دیگر آن به دلیل نمایش دادن ساز اعلام شد که اجازه پخش ندارد، «آوای ماه» در آن زمان اثر موفقی بود.
جاوید گفت: به تدریج، رسانه ملی به ساخت آثار موسیقایی ویژه رمضان روی آورد، آثار اولیه که توسط آهنگسازانی همچون احمدعلی راغب و سیدمحمد میرزمانی ساخته شدند، اثرگذار و خوب بودند و مراکز استان‌ها هم تولیدات موسیقایی خوبی ویژه رمضان داشتند اما غزل‌خوانی‌های ویژه ماه رمضان مغفول ماند، در گذشته آیین‌هایی همچون مرحباخوانی در ستایش و پیشواز ماه رمضان وجود داشت، ما در مرحباخوانی حتی با کشورهای همسایه مثل ترکیه و آذربایجان اشتراکات آیینی داریم که اکنون فقط در منطقه کردستان، بخشی از مناطق کردنشین استان آذربایجان، شوشتر در استان خوزستان و سیستان و بلوچستان که شافعه‌نشین و اهل سنت هستند مرحباخوانی را اجرا می‌کنند.
نویسنده کتاب «موسیقی رمضان در ایران» افزود: آیین‌هایی همچون خداحافظی با ماه رمضان و خواندن قصه‌های منظوم در این ماه همچون ابومسلم‌نامه و مختارنامه دیگر وجود ندارند، شاید یک یا دو نفر در کل ایران باشند که چنین آثاری را اجرا می‌کنند. تمامی کشورهای اسلامی از جمله اندونزی، مالزی، پاکستان، تونس و مراکش در ماه رمضان، آثار موسیقایی خاصی همچون نعت‌خوانی، مناقب‌خوانی و حمدیه‌خوانی‌هایی را به صورت ارکسترال، اجرا می‌کنند که در ایران کمتر بر این آثار سرمایه‌گذاری شده و چنین آثاری منتشر شده است هنرمندانی همچون اردوان و پژمان طاهری، آثار موسیقایی را در زمینه «بسم‌الله‌خوانی» و «حمدیه‌خوانی» تولید و منتشر کردند و حتی کنسرتی هم در این حوزه برگزار شد اما ادامه پیدا نکرد.
انتشار آثار موسیقایی پاپ به مناسبت ماه رمضان نتیجه مطلوب نداشت
جاوید بیان کرد: در سال‌های اخیر آثار موسیقایی به مناسبت ماه رمضان در گونه پاپ منتشر شدند که نتیجه مطلوبی هم نداشتند، اعتقادم این است که وقتی هنر ایرانی است و در فرهنگ خودمان ریشه دارد چرا نباید از موسیقی خودمان برای ماه رمضان بهره ببریم؟، هنرمندان می‌توانند آثار موسیقایی با بن‌مایه‌های مناجاتی بسازند و آن را با ارکسترهای ایرانی اجرا کنند که بتواند پاسخگوی جامعه و مناسب وقت و زمان خودش باشد که کمتر اینها انجام شده است.
وی اظهارداشت: نوع نگرش‌ها به محتوای رمضانی از دیدگاه هنر اصالتی در کشور ما بسیار ضعیف است، هنرمندان بیشتر تلاش می‌کنند که به‌روز شود، به مساله به‌روز کردن عادت کردند و بعضی از کارها را بدون فکر انجام می‌دهند، در سطح رسانه‌ای ما هم تقریبا همین گونه است، امیدوارم با انتصاب محسن صفایی‌فرد به عنوان مدیر مرکز شعر و موسیقی و سرود رسانه ملی و تخصص او در حوزه موسیقی و جامعه‌شناسی، آثار موسیقایی ویژه ماه رمضان براساس موسیقی و شعر و ادب ایرانی به خصوص ادبیات معنوی و آیینی و ارکسترال ایرانی تولید شوند.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران گفت: نهادهای فرهنگی و هنری دولتی در سال‌های اخیر آثار موسیقایی ویژه ماه مبارک رمضان منتشر کردند اما بیشتر جنبه تبلیغی داشتند، آثار خوانندگان پاپ در قالب مناجات‌خوانی و مناجات‌های رمضانیه به صورت مجموعه تولید و منتشر شد اما به دلیل نداشتن تبلیغات مناسب، استقبال قابل توجهی از این اثر نشد و تولید چنین آثاری ادامه پیدا نکرد در حالی که ماه مبارک رمضان موضوع‌های متعدد و متنوع دارد که در قالب ارکسترال و سمفونی هم می‌توان آثاری را تولید کرد.
جاوید افزود: در سال‌های اخیر برخی از هنرمندان، بر تولید آثار موسیقایی به صورت سمفونی تاکید دارند اما تاکنون به دلیل نبود حمایت‌های جدی مادی و معنوی در این زمینه یک سمفونی رمضانی یا یک اثر ارکسترال همچون مثل نقاره‌زنی که وقتی یک قطعه از آن را بشنوید و یادآور ماه رمضان یا نقاره‌زنی سحر یا نقاره‌زنی افطار باشد و ذهنیتی از ماه رمضان در جامعه ایجاد کند، ساخته نشده است، متولیان فرهنگی و هنری هم تمایلی به ساخت چنین آثاری ندارند و بیشتر به سمت تولید آثار موسیقایی عاشقانه و دم‌دستی و آثاری که زودتر به پول برسند، سوق پیدا کردند، تهیه‌کننده‌ها هم خیلی به فکر فرهنگ جامعه و ارتقای آن نیستند و بیشتر دوست دارند، سرمایه‌شان به آنان بازگردد حتی نهادهای فرهنگی، به پژوهشگران هم مراجعه نکردند تا از طرح‌ها و راهکارهای آنان برای ارتقای موسیقی رمضان جویا شوند.
جاوید بیان کرد: به تازگی واژه‌ای به نام «رمضان‌خوانی» شنیدم که برایم جالب و خنده‌دار بود، چنین واژه‌ای وجود ندارد، ماه رمضان را نمی‌شود بخوانیم، یکسری آیین‌هایی با عنوان «یا رمضان» و «یا الله رمضان» جزو موسیقی خبری هستند، این آیین‌ها یکی دو روز پیش از ماه رمضان، برای آگاه کردن و با خبر کردن مردم از آمدن ماه رمضان اجرا می‌شدند، رمضانیه، شعری بود که برای ماه رمضان سروده می‌شد و اگر بخواهیم چنین واژه‌ای را بسازیم باید بگوییم «رمضانیه‌خوانی» یعنی شعری که درباره رمضان سروده شده است اما رمضان‌خوانی خنده‌دارترین واژه‌ای بود که این روزها شنیدم و جزو کم آگاهی‌های مسئولان و دستندرکارانی است که دغدغه فرهنگی دارند اما نمی‌دانند باید چه کار کنند.
تولید آثار موسیقایی ماه رمضان حمایت نمی‌شود
این پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران درباره دلایل تداوم نداشتن تولید آثار موسیقایی توسط نهادهای فرهنگی و هنری به مناسبت ماه رمضان اظهارداشت: اکثر این سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی که قصد داشتند از آیین‌های ماه رمضان به عنوان الگو بهره‌مند شوند، سیستم حمایتی و برنامه دقیقی به صورت سالانه در حوزه ارتقای موسیقی یا تولیدات ویژه و خاص به این مناسبت نداشتند، در یک دوره‌های خاصی به عنوان مثال در حوزه هنری و سازمان صدا و سیما، آثار موسیقایی به مناسبت ماه رمضان تولید و منتشر شدند اما به صورت جدی تاثیرگذار نبودند و ادامه پیدا نکردند و فقط اتفاق بودند، دوره‌ای هم در سازمان صدا و سیما، اداره‌ای با عنوان «نغمات آیینی» تشکیل شد و آثار خوب و قابل توجهی در حوزه مناجات ویژه رمضان تولید شدند که با برچیده شدن این اداره، تولید آثار موسیقایی آیینی هم متوقف و بیشتر به صورت آزاد انجام شدند.
وی درباره راهکارهایی برای تولید آثار موسیقایی مرتبط با ماه رمضان گفت: هر چقدر هم راهکاری ارایه دهیم، تاثیرگذار نیست، هیچ نهاد فرهنگی و هنری در حوزه تولید آثار موسیقایی مرتبط با ماه رمضان، سرمایه‌گذاری نمی‌کند و بودجه لازم را در این حوزه اختصاص نمی‌دهد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام می‌کند که وظیفه‌اش تولید اثر نیست، اگر حمایت هم بکند، حمایتش اندک است. به عنوان مثال به هنرمندان برای برگزاری جشنواره موسیقی نواحی اعلام شد که بودجه‌ای ندارد و اگر هنرمندان می‌خواهند درباره جشنواره موسیقی نواحی اقدامی انجام دهند باید به دنبال حامی مالی باشند، علاوه بر این زمانی که دولت دچار گرفتاری مالی می‌شود، نهادهای فرهنگی و هنری اولین بخش‌های هستند که بودجه‌شان کاهش پیدا می‌کند.
جاوید افزود: اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری و تولید آثار موسیقایی نیازمند تشویق هنرمندان است. تشویقی در این زمینه صورت نمی‌گیرد و از سوی دیگر موضوع‌هایی همچون صیانت، فعالیت هنرمندان را محدود می‌کند، در حال حاضر تولید یک قطعه موسیقی نیازمند ۱۰۰ میلیون تومان است، هر کدام از نوازندگان، خوانندگان و عوامل اجرایی دستمزد خاصی را برای خودشان درنظر می‌گیرند و آهنگساز درآمد قابل توجهی ندارد که بخواهد چنین هزینه‌هایی را برای تولید اثر داشته باشد.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران با تاکید بر اینکه تولید آثار موسیقایی به مناسبت ماه رمضان نیازمند حمایت‌های جدی مادی و معنوی است، اظهارداشت: این نهادها برای دریافت طرح و تولید آثار موسیقایی به پژوهشگران هم مراجعه نمی‌کنند، وقتی هم ما طرحی را ارایه می‌کنیم، مورد توجه قرار نمی‌گیرد و اعلام می‌شود که اجرای چنین طرح‌هایی امکانپذیر و در دستور کار نیست، برنامه‌های نهادهای فرهنگی و هنری مشخص نیست کجا نوشته شده است که من هنرمند نمی‌دانم این مساله در برنامه های آنها هست یا خیر.
جاوید گفت: تاکنون دو جشنواره در حوزه آیین‌های ماه رمضان برگزار کردم که مهمترینش «پرند ستایش در ایران» بود که سال ۱۳۸۶ با کمک سازمان «نغمه شهر» سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و همراهی سیدعباس سجادی برگزار شد، حدود ۸۸ هنرمند مناجات‌خوان از سراسر ایران در این جشنواره حضور داشتند و لوح فشرده جشنواره با عنوان «سروش ستایش» منتشر شد و متاسفانه تاکنون دومین دوره این رویداد برگزار نشد، نهادهای دیگری هم با همین هنرمندان جشنواره‌ها و برنامه‌های مختلفی را بدون اینکه ارتقا و تغییری در آن داشته باشند.
برگزار کردند، شاید در حاضر ۲ هزار مناجات‌خوان و مناقب‌خوان خوب در کشور حضور داشته باشند اما حمایت و هدایت درست از آنان صورت نمی‌گیرد و برخی براساس علاقه و درونیات خودشان آثار را تولید و منتشر می‌کنند اما وقتی آنها را می‌شنویم می‌بینیم اشکالات بسیاری دارند اما در بیابان یک کفش هم نعمت است.