به گزارش مرز اقتصاد، به نقل از گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، دولت اردوغان در تصمیم‌گیری درباره رویکرد سیاست خارجی ترکیه به روسیه، در شرایط جدیدی قرار گرفته و حفظ موازنه، بیش از هر مقطع تاریخی دیگری، دشوار و پیچیده شده است.
تاریخ دور و دراز روابط ترکیه – روسیه، هم اکنون به ایستگاهی رسیده که مدیریت آن برای طرفین، از حساسیت بالایی برخوردار است. چرا که غرب، به شدت به دنبال آن است که ترکیه را از روسیه دور کند.
این در حالی است که ترکیه در این سال‌ها، وابستگی اقتصادی بالایی به روسیه پیدا کرده و شاهرگ حیاتی انرژی ترکیه یعنی خط انتقال لوله ترک استریم، وابسته به روسیه است.
به باور تحلیلگران اندیشکده‌های غربی، پوتین و اردوغان دو رهبر تقریباً مشابه همدیگر هستند که البته در مسیرهای متفاوت، قدم برمی دارند. هر دو آنها، به عنوان سیاستمدارانی شناخته می‌شوند که در این چند سال، به همدیگر نزدیک شده و از غرب دور شده‌اند. اما حالا، ادامه این مسیر، دست کم برای ترکیه به آسانی سالیانِ گذشته نیست.
در سالیان گذشته، پوتین در برابر تحریم‌های غرب، ترکیه را به عنوان یکی از معدود روزنه‌های تنفس اقتصادی خود قلمداد کرده است. اما حالا اردوغان در حال ایجاد تعادل مجدد با آمریکا، اتحادیه اروپا و کشورهای خلیج فارس است که بخشی از آن ناشی از فشارهای اقتصادی و بخش دیگر نیز حاکی از تغییر موضع دیپلماتیک است.
این دیپلماسی چندوجهی به طور فزاینده‌ای حساس و آسیب‌پذیر شده است. تا دیروز، نیروگاه هسته‌ای آک کویوی ترکیه که توسط روس‌اتم با هزینه تقریبی ۲۵ میلیارد دلار ساخته می‌شود، مهمترین پروژه هسته‌ای دولت اردوغان بود. اما حالا اردوغان برای استفاده از فناوری‌های رآکتورهای مدولار کوچک (SMR)، به دنبال جلب حمایت آمریکا، چین و کره جنوبی است و مسکو نیز به دنبال یک شریک مالی می‌گردد که از تهدیدات و هشدارهای وزارت خزانه داری آمریکا و اتحادیه اروپا، هراسی نداشته باشد.
تحلیلگران می‌گویند، با وجود تداوم صادرات گاز از روسیه و دریای سیاه به ترکیه از طریق خط لوله ترک‌استریم، حق بیمه ریسک به سرعت در حال افزایش است و استراتژی بلندمدت ترکیه چنین اهدافی را دنبال می‌کند: تنوع بخشیدن به ترکیب انرژی، استفاده ۱۸ درصدی از انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید برق و افزایش صد درصدی واردات LNG در پنج سال گذشته.
به باور تحلیلگر پایگاه تحلیلی – خبری تی ۲۴ ترکیه، «روسیه از بنادر، بانک‌ها و حریم هوایی ترکیه به عنوان دروازه‌های تحریم استفاده می‌کند. از سوی دیگر، ترکیه نیز برای ایجاد موازنه و تعادل در مبادلات خارجی خود به منابع انرژی، غلات و جریان گردشگری روسیه نیاز دارد. اما این پیوندی مبتنی بر اعتماد متقابل نیست. اکنون، پای رقابت مدیریت‌شده در میان است و نه مشارکت. بنابراین، گام‌های بعدی رابطه، در حد یک الزام تاکتیکی است نه یک قرابت استراتژیک. حالا آنکارا بار دیگر خود را با موضع عملگرایانه غرب همسو می‌کند».
اندیشکده روابط خارجی به این اشاره کرده که در سال ۲۰۲۵ میلادی، چهار عامل مهم، باعث تضعیف روابط متقابل بین ترکیه و روسیه شد:
1.امضای توافقنامه صلح آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید، روسیه را از میز مذاکره کنار گذاشت. ترکیه نیز نشان داد که با کاهش و نفوذ کرملین در قفقاز، مخالفتی ندارد و از آن استقبال می‌کند.
2.اعطای مدیریت کریدور زنگه زور به یک شرکت آمریکایی، نقض خط قرمز ژئوپلیتیکی برای مسکو بود، ولی اردوغان، از این اقدام نیز استقبال کرد.
3.با وجود فشارهای غرب، ترکیه نتوانست به واردات گاز و نفت از روسیه خاتمه دهد، اما امضای قرارداد ۵۰ میلیارد دلاری واردات LNG از آمریکا، آغاز روند تدریجی دور شدن از روسیه است.
4.سامانه‌های موشکی روسی S-400 که زمانی به عنوان نمادهای توسعه روابط آنکارا – مسکو مطرح شده بودند، به درخواست آمریکا و دیگر اعضای ناتو، مدت‌هاست که در انبار، خاک می‌خورند.
علاوه بر ۴ مورد فوق، ترکیه روسیه در حوزه‌های لیبی، سوریه و دریای سیاه نیز اختلافات قابل توجهی دارند.
ترکیه – روسیه، جنگ و صلح
مهمت اوغوتچو از دیپلمات‌ها و تحلیلگران سیاسی ترکیه که حالا به عنوان رئیس باشگاه انرژی در لندن و متخصص مطالعات چین فعالیت می‌کند، برای توصیف روابط آتی آنکارا – مسکو، از ادبیات بهره گرفته است.
او با یادآوری و تداعی نام شاهکار بزرگ تولستوی یعنی رمان جنگ و صلح، می‌گوید: «ترکیه و روسیه، به درازای چند قرن، بر روی یک صحنه رقصیده‌اند. گاهی در جنگ و گاهی هم در صلح! گاهی خطوط تجاری نزدیکی ایجاد کرده و به همدیگر سود رسانده‌اند، گاهی هم در خطوط مقدم جنگ رو در روی هم قرار گرفته‌اند. محوریت تاریخی رابطه ترکیه و روسیه این است: آنها هرگز کاملاً به هم اعتماد نداشته‌اند، ولی در عین حال هرگز نتوانستند یکدیگر را نادیده بگیرند. اما حالا و در سال ۲۰۲۵ میلادی، ما با شرایط نوینی برای تداوم روابط این دو کشور مواجه هستیم».
مرور اسناد گذشته نشان دهنده این است که ترکیه و روسیه، در مجموع در طول تاریخ ۱۳ بار علیه همدیگر جنگیده‌اند که البته روسیه عموماً پیروز میدان نبرد بوده است.
در سال‌های اولیه جمهوری، اوضاع تغییر کرد: وقتی ترکیه جدید نتوانست حمایتی را که از غرب انتظار داشت، پیدا کند، صنعتی شدن خود را با کمک شوروی آغاز کرد.
سرمایه‌گذاری‌های نمادینی مانند طرح صنعتی پنج ساله اول، سومربانک و آهن و فولاد کارابوک در این دوره با مشارکت مهندسان شوروی ایجاد شد.
اما نگرش استالین به مسائل مرزی قارص، اردهان و تنگه‌های دریایی به طور ناگهانی روابط را تیره کرد. تا این که آخرین میخ به تابوت زده شد و در سال ۱۹۵۲ و در دوران عدنان مندرس، ترکیه به ناتو پیوست، همبازی غرب شد و عملاً در صف تقابل با شوروی قرار گرفت.
از آن زمان تاکنون، به درازای سالیان موسوم به دوران جنگ سرد و سالیان پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی، مسیر پرفراز و نشیبی طی شده است. حالا ترکیه و روسیه در موقعیتی هستند که نه متحد تمام عیار همدیگر و نه دشمن هم هستند. به قول مهمت اوغوتچی، نوعی اتحاد عملگرایانه بین آنکارا و مسکو در همه جبهه‌ها به وجود آمده که البته ابعاد اقتصادی آن، برجسته‌تر است.
به باور اوغوتچو، کرملین اکنون از اقتصاد به عنوان مکانیسم فشار استفاده می‌کند و شرکت‌های ترکیه‌ای تاکنون، با اقدامات معنی داری در روسیه روبرو شده‌اند. به عنوان مثال، فعالیت کارخانه شیشه‌سازی شیشه جام در کازان بارها به بهانه «بازرسی‌های امنیتی» به تعویق افتاده است. شرکت Anadolu Efes با مالیات‌های جدید و ممنوعیت‌های تبلیغاتی در بازار آبجوی روسیه روبرو و عملاً ورشکست شده است. صادرات گوجه فرنگی، فلفل و مرکبات ترکیه به روسیه نیز، بارها به بهانه «کنترل کیفیت» در بنادر متوقف شده است.
اوغوتچو می‌گوید: «ترکیه نمی‌تواند با روسیه مقابله کند و روسیه هم نمی‌خواهد ترکیه را از دست بدهد. رابطه‌ای که از جنگ‌ها و رژیم‌ها جان سالم به در برده، دیگر شیرین نیست بلکه با واقع‌گرایی تلخ هدایت می‌شود».
تجارت از اوج تا فرود نسبی
حجم مبادلات تجاری ترکیه و روسیه در سال ۲۰۲۴ میلادی به ۵۷ میلیارد دلار رسید. اما طرفین به این جمعبندی رسیده‌اند که حتی رسیدن به هدف یکصد میلیارد دلاری نیز، دور از دست نیست. با این حال، جنگ اوکراین، تحریم‌های آمریکا – اروپا و ابهام در سیستم‌های پرداخت و کانال‌های بیمه، رابطه اقتصادی را پیچیده کرده است. ولی هنوز هم، روسیه بزرگترین تأمین‌کننده انرژی ترکیه است. چرا که ۴۰ درصد از گاز طبیعی و ۱۵ درصد از نفت خام ترکیه، از مسکو می‌آید. ولی امسال، واردات LNG از آمریکا و قطر به سرعت در حال افزایش است و چنین چیزی نشان دهنده آن است که ترکیه به شکل گام به گام و تدریجی، از حجم وابستگی انرژی به روسیه، می‌کاهد.
شواهد نشان می‌دهد که درآمدهای بخش گردشگری نیز رو به رکود است. چرا که کاهش مشهودی در آمار ورود گردشگران روسیه به ترکیه مشاهده شده و تعداد ۵.۶ میلیون نفری آنان در سال ۲۰۲۳ به ۴.۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۴ کاهش یافت. علاوه بر این، جریان سرمایه نیز تضعیف شده است. اگر چه شرکت‌های ترکیه‌ای تقریباً ۱۰ میلیارد دلار دارایی در روسیه دارند، اما سرمایه‌گذاری جدید عملاً وجود ندارد و خبری از امضای قراردادهای جدید برای پیمانکاران ترکیه‌ای نیست.
به قول داریا ایساچنکو تحلیلگر ارشد در موسسه تحقیقاتی اروپایی- آلمانی، «روابط روسیه و ترکیه استوار برمنطق همکاری مناقشه‌برانگیز است. این رابطه وابستگی متقابل عملگرایانه را حفظ می‌کند اما شباهتی به رابطه مبتنی بر اعتماد یا اتحاد بلندمدت ندارد».
همچنین محمد کوچک محقق ترک، در کتاب خود به نام «روابط ترکیه و روسیه در قرن بیست و یکم: همکاری و رقابت در میان آشفتگی سیستمی»، بر بی‌ثباتی زمینه‌ای تاکید کرده و عدم تقارن قدرت و منافع و همچنین صف‌بندی‌های متضاد را عامل مهمی می‌داند که ترکیه را همچنان در صف ناتو نگه می‌دارد و این روند، اردوغان را مجبور به بده بستان‌های دشوار خواهد کرد.
به عبارتی دیگر، در حالی که روابط ترکیه و روسیه احتمالاً در برخی زمینه‌ها (انرژی، تجارت، هماهنگی امنیتی) عمیق‌تر می‌شود، این رابطه به طور مداوم به خاطر عدم تقارن‌های ساختاری و وابستگی خارجی محدود خواهد شد.
در این میان، چالش مهم سیاست خارجی آنکارا این است که از مزیت استراتژیک پیوند با روسیه بهره ببرد و در عین حال آزادی عمل خود را حفظ کند و شرکای غربی خود را راضی نگه دارد.