رئیس جمهور ترکیه، کاهش نرخ باروری و کاهش رشد جمعیت را برای این کشور به عنوان نوعی «خودکشی» قلمداد می‌کند.
به نقل از مشرق، «جناب رئیس! ما به توصیه شما عمل کردیم و سه فرزند داریم». این یکی از جملات تکراری در سفرهای استانی رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه است که توسط ده‌ها هزار تن از شهروندان حزب عدالت و توسعه بیان می‌شد.
تا همین چند سال پیش، اردوغان در تمام سخنرانی‌های میدانی، حزبی، مصاحبه‌های تلویزیونی و مطبوعاتی و حتی در مراسم جشن عروسی و عقدکنان، همواره از زوج‌های ترکیه‌ای می‌خواست، دست کم سه فرزند داشته باشند. ولی حالا چند سالی است که اولاً اردوغان به ندرت به سفرهای استانی می‌رود و دوم این که نه خود او و نه هواداران حزب، از آرزوی داشتن سه فرزند، حرفی نمی‌زنند. آمارهای رسمی نشان داده که رشد جمعیت ترکیه به پایین‌ترین نرخ در دهه‌های معاصر رسیده و حالا جامعه ترکیه به سرعت، در مسیر سالمند شدن است.
اردوغان در گفتگو با خبرنگاران، از نرخ پایین باروری و عدم اشتیاق زوج‌های ترکیه برای داشتن فرزند انتقاد کرد و این تابلوی جمعیتی را برای ترکیه به مثابه یک «خودکشی» قلمداد کرد.
چرا اردوغان نگران است؟
حالا ترکیه با جمعیت ۸۶ میلیون نفری، در موقعیتی قرار گرفته که نرخ رشد جمعیت به طور جدی رو به کاهش است. اردوغان درباره این وضعیت گفته است: «متاسفانه، نرخ رشد جمعیت ما بسیار پایین آمده، از نگاه ما، این خودکشی است. ما باید این معضل را حل کنیم. رسیدن نرخ رشد جمعیت ترکیه به چنین سطحی غیرقابل تحمل است. ما بی‌دلیل نمی‌گوییم حداقل ۳ فرزند داشته باشید. حتی باید به جای این رقم، بر ۴ فرزند و ۵ فرزند تاکید کنیم. بیایید این را تسریع کنیم و امیدواریم که کشور ما با افزایش نرخ رشد جمعیت، بسیار قوی‌تر به سمت آینده حرکت کند».
پایگاه تحلیلی خبری یتکین ریپورت ترکیه درباره این بخش از سخنان اردوغان گفته: معلوم نیست رئیس جمهور، چگونه نرخ زاد و ولد را تسریع خواهد کرد. این گروه رسانه‌ای در انتقاد از سخنان اردوغان گفته «همه می‌دانند که مهمترین دلیل کاهش نرخ رشد جمعیت در ترکیه، موضوعات مرتبط با بحران اقتصادی، تورم، بیکاری و ناتوانی جوانان در تشکیل خانواده است. ولی اردوغان، به منظور تحریف افکار عمومی و پنهان نگه داشتن این عوامل مهم و حیاتی، همواره به این مساله پرداخته که تشویق ازدواج همجنسگرایان، دلیل کاهش جمعیت است!»
به باور کارشناسان و متخصصین مطالعات جمعیت شناسی، پویایی و جوانی جمعیت ترکیه، همواره در حوزه‌هایی مانند تولید (کشاورزی و صنعت) و همچنین در حوزه دفاعی به عنوان دومین ارتش پرجمعیت ناتو، از مزایای استراتژیک ترکیه بوده است. اگر جمعیت ترکیه جوان نبود و توان تامین نیروی کار ارزان برای صادرات کالا را در اختیار نداشت، وضعیت کنونی بحران اقتصادی در این کشور، به مراتب بدتر می‌شد.
قبلاً بخشی از سیاستمداران جریان راست افراطی ملی گرا در ترکیه، از عدم تناسب رشد جمعیت در مناطق و استان‌های مختلف ترکیه اظهار نگرانی داشتند و رشد جمعیت استان‌های کردنشین این کشور را ۳ برابر استان‌های ترک نشین و در سطح یک نگرانی ملی تحلیل می‌کردند. اما حالا شواهد نشان می‌دهد که در استان شانلی اورفا نیز نرخ ۵.۱ درصدی باروری جمعیتی مربوط به سال ۲۰۰۱ میلادی، در سال ۲۰۲۴ میلادی به ۳.۲ درصد رسیده است.
آکپارتی و جمعیت ترکیه
طبق گزارش TÜİK (موسسه دولتی و ملی آمار ترکیه)، در سال ۲۰۰۲، زمانی که حزب عدالت و توسعه به قدرت رسید، نرخ رشد جمعیت در ترکیه ۱.۵۲ درصد و نرخ باروری یا تعداد فرزندان در هر خانواده از نظر آماری ۲.۲۳ بود.
این رقم بسیار ایده آل و در سطحی بالاتر از نرخ ۲.۱۰ درصدی بود که جوامع می‌توانند با آن جمعیت خود را بازسازی کنند. با این حال، در سال‌های میانی تحت حکومت حزب عدالت و توسعه، نرخ رشد جمعیت در سال ۲۰۲۴ به ۰.۲۴ درصد کاهش یافت و نرخ باروری با وجود کمپین‌های اردوغان، به ۱.۴۸ درصد کاهش یافت.
به گفته TÜİK، اگر کاهش نرخ باروری و رشد جمعیت با این سرعت ادامه یابد، ترکیه پس از رسیدن به ۹۰ میلیون نفر در سال ۲۰۴۴ در بدترین سناریو و ۱۰۰ میلیون نفر در سال ۲۰۵۶ در خوش‌بینانه‌ترین سناریو، شروع به کاهش جمعیت خواهد کرد.
کارشناسان ترکیه معتقدند که کاهش رشد جمعیت و پایین آمدن نرخ باروری در این کشور، علاوه بر موضوعات اقتصادی، ابعاد اجتماعی و فرهنگی هم دارد و نباید از اهمیت این عوامل، غافل ماند:
افزایش تمایل دختران به ادامه تحصیلات تکمیلی دانشگاهی،
افزایش مشارکت زنان در بازار کار،
به تأخیر انداختن سن ازدواج،
افزایش میزان شهرنشینی و تحولات اجتماعی.
در شرایطی که اردوغان از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۸ میلادی، در دروان رشد اقتصادی، همواره زوج‌ها را به داشتن حداقل سه فرزند توصیه می‌کرد، از سال ۲۰۱۸ به بعد ترکیه در مسیر تورم روز افزون و بحران اقتصادی قرار گرفت و اردوغان جرات نکرد شعار هر خانواده سه فرزند را تکرار کند. اما حالا و در شرایطی که اتفاقاً بحران اقتصادی در این کشور به بی‌سابقه‌ترین وضعیت در سه دهه گذشته رسیده، رهبر حزب عدالت و توسعه معتقد است کاش به جای ۳ فرزند، از مردم ۵ فرزند خواسته بود!
روزنامه اقتصادی دنیا گازته چاپ آنکارا درباره دلایل کاهش رشد جمعیت در ترکیه، در گزارشی اعلام کرده «به دلیل عدم قطعیت اقتصادی و نگرانی‌های مالی، جوانان از ازدواج و بچه‌دار شدن اجتناب می‌کنند. چرا که هزینه‌های بزرگ کردن فرزندان و همچنین آموزش و مراقبت‌های بهداشتی، بسیار نگران‌کننده و بازدارنده هستند. از این گذشته، مشارکت گسترده زنان در بازار کار، روایت‌های اجتماعی را به شکل آشکاری تغییر داده است».
علاوه بر کارشناسان و تحلیلگران داخلی ترکیه، بسیاری از اندیشکده‌ها و تحلیلگران خارجی نیز درباره وضعیت فعلی کاهش رشد جمعیت در ترکیه، اظهار نظر کرده‌اند.
موسسه بروکینگز در گزارشی اعلام کرده که ترکیه به دلیل باروری پایین همراه با بحران اقتصادی، در حال ورود به تله پیری زودرس است. همچنین اندیشکده آمریکایی رند در گزارشی تحلیلی به این اشاره کرده که کاهش نرخ باروری، ثبات سیاسی حزب عدالت و توسعه را در میان‌مدت تضعیف خواهد کرد. چرا که این حزب، همواره مدافع دیدگاه‌های سنتی مبتنی بر خانواده هسته‌ای و جمعیت زیاد بوده است.
اما اندیشکده انگلیسی چاتام هاوس، از منظر دفاعی به این موضوع نگریسته و گفته، همزمان با از دست دادن مزیت جوانان ترکیه، ظرفیت نظامی و رشد اقتصادی در این کشور، کُند خواهد شد.
بسیاری دیگر از اندیشکده‌ها و تحلیلگران غربی، رویکرد فکری و ایدئولوژیک اردوغان و حزب عدالت و توسعه به مفهوم جمعیت را به میان کشیده‌اند و شورای روابط خارجی اروپا (ECFR) به این اشاره کرده که پایگاه محافظه‌کار حزب عدالت و توسعه از نظر جامعه‌شناختی در حال کاهش است و تغییر رویکرد اردوغان به لفاظی‌های تند، پیامد دگرگونی اجتماعی است.
بنیاد کارنگی اروپا نیز می‌گوید: حالا شاهد نوعی فاصله بین حزب حاکم ترکیه و سبک زندگش شهروندان هستیم. واقعیت جمعیتی جدید ترکیه با اهداف ایدئولوژیک حزب عدالت و توسعه در تضاد است.
به باور تحلیلگران، نگرانی شدید اردوغان در مورد کاهش نرخ باروری جمعیت در ترکیه، نشانه‌ای از فروپاشی استراتژی جامعه‌شناختی حزب عدالت و توسعه است. در حالی که عوامل اقتصادی، فرهنگی و ایدئولوژیک نرخ باروری را کاهش می‌دهند، این وضعیت قدرت بلندمدت دولت را نیز تهدید می‌کند.