دروازه قزوین و نوستالژی طهران قدیم! آغازی بر پایان کرانه غربی تهران که یادآور خاطرات شیرین از گذشته‌های یک اصالت و دیرینه تاریخی است! گذار از میدان قزوینِ امروز نیز هر چند گذشت زمان بر آن تغییرات بسیار افزوده و دروازه دیروز، اینک در مرکز هیاهوی شهر جا خوش کرده و چشم در سیلابی بی‌پایان از خودروهای کوچک و بزرگ دارد، همچنان خاطره‌انگیز است.
بر کرانه این میدان که عبور کنیم ساختمانی قدیمی در حدفاصل دروازه تا امامزاده معصوم(ع) رخ نمایی می‌کند؛ ساختمانی به قدمت یک قرن که نظاره‌گر حوادث و رخدادهایی بسیاری در عمر خود بوده. هنوز هم نگاه به این عمارت قدیمی، همان حس نوستالژی طهران قدیم را زنده می‌کند؛ ساختمانی در دو طبقه که ساختمان بنگاهش خوانند( به دلیل آنکه روزگاری محل داد و ستد محصول دخانی بوده) که در پس خود مجموعه‌ای از ابنیه و سالن‌های تولیدی را چونان مادری مهربان و موی‌سپید به امانت نگاه داشته است؛ مادری که هر چند گرد پیری بر گیسوان روان بر شانه‌هایش نشسته، ولی هنوز دامان پر مهر خود را بر روی فرزندانش گشوده؛ گرم و گیرا. اما در دامن این مادر کهن‌سال چه می‌گذرد؟
هر چند دخانیات و استعمال آن به حکم علم و فتوای عقل، مضرات بسیار دارد، ولی از باب عادت دیرینه بخشی از مردمان، صورتی کالایی پیدا کرده و به نیازی از سیاهه بلند زیست مدرن تبدیل شده که می‌بایست پاسخی برای آن اندیشید تا هم از سلامت محصول و به بیان دقیق‌تر، کم ضرر بودن آن، اطمینان حاصل کرد و هم سرمایه مردمان برای تأمین این نیاز به صورت ارز به خارج از کشور منتقل نشود. از این که بگذریم و باز بر دفترچه خاطرات طهران که بنشینیم، هنوز هم برای بسیاری این پرسش مطرح است که در پشت این دیواره‌های قدیمی و بلند و ساختمان‌های نوستالژیک عمارت بر پای ایستاده خیابان قزوین چه می‌گذرد؟
بر اساس قانون مصوب اسفند ۱۳۰۷ حق واردات و صادرات، خرید، فروش، ساخت، واگذاری و حمل و نقل اجناس دخانیه و انواع کاغذ سیگارت و متفرعات آن در سراسر کشور در انحصار دولت قرار گرفت و در پی آن «مؤسسه انحصار دولتی دخانیات ایران» تأسیس شد. در سال ۱۳۱۰ قوانین انحصار دخانیات تقویت و به موجب آن حق نگاه‌داری و به کار انداختن ادوات توتون و ماشین‌های کاغذبری و صحافی کاغذ سیگار و ماشین‌های سیگارپیچی و متفرعات آن به این مؤسسه اختصاص یافت و کشاورزان نیز موظف به فروش فرآورده‌های دخانی خود به مرکز خرید دولتی شدند و دولت موکلف شد بازار تجارت توتون را به دست گیرد. متعاقب آن و پس از تأمین زمین، ادوات و ماشین‌آلات و … در خیابان قزوین (محل فعلی شرکت) نخستین کارخانه دولتی تولید سیگارت در سال ۱۳۱۶ در تهران افتتاح شد.
این مجموعه بزرگ امروز در قالب ۸ مجتمع تولیدی استانی؛ تهران، گیلان، مازندران، استان آذربایجان غربی(دو مجتمع خوی و ارومیه)، گلستان و اصفهان در حال فعالیت است؛ در ادامه نگاهی به وضعیت تولید مجتمع تهران به عنوان قدیمی‌ترین پایگاه تولیدی شرکت دخانیات خواهیم داشت.
مجتمع تهران با تنوع ماشین‌آلاتی از دهه ۷۰ میلادی تا مدرن‌ترین ماشین‌آلات در قرن ۲۱، امکان تولید عمده سایزهای متداول سیگارت در کشور مانند کینگ، اسلیم و سوپر اسلیم را داراست؛ این مجتمع با سرویس‌دهی به سایر مجتمع‌ها در زمینه‌های مختلف تولیدی و غیر تولیدی و همچنین با داشتن باسابقه‌ترین مرکز برنامه‌ریزی مواد اولیه دخانی و مجهزترین آزمایشگاه‌های تحقیقاتی در قلب تهران مشغول به فعالیت است. البته فعالیت تولیدی این شرکت هیچگونه آسیب زیست‌محیطی و آلاینده هوا ندارد و صنعتی پاک محسوب می‌شود.
مجتمع تهران به عنوان دومین مجتمع از حیث نیروی کار و تولید در بین مجتمع‌های شش‌گانه در حال فعالیت است.
به سراغ مهران یونسی؛ مدیر مجتمع تهران رفتیم. دفتر کارش در طبقه دوم یکی از ساختمان‌های بخش انتهایی شرکت قرار دارد؛ با او در خصوص فرایند تولید و مشکلات آن به صحبت نشستیم. او مشکل تأمین مواد اولیه و قطعات یدکی به دلیل تحریم‌ها را از مهم‌ترین موانع و چالش‌های تولید در این مجتمع بیان می‌کند و در عین حال تأکید دارد که با این وجود تلاش کرده‌ایم از تمام ظرفیت‌ها برای حل این دو مشکل استفاده کنیم و در همین راستا مسئله تعمیر اساسی دستگاه‌ها بر اساس توان داخلی را در دستور کار قرار داده‌ایم.
به گفته وی تعمیر و به روزرسانی دستگاه‌های تولیدی می‌تواند تا ۳۰ درصد بر حجم تولید در مجتمع تهران بیافزاید. به همین منظور هم مجمتع تهران در قالب تفاهم‌نامه‌هایی با شرکت‌های دانش‌بنیان به دنبال بومی‌سازی تولید دستگاه و قطعات مورد نیاز خود است.
توانمندسازی پرسنل در حوزه تولید از جمله دیگر برنامه‌های این مجتمع بوده که به گفته یونسی با توافقاتی که با سازمان فنی و حرفهای صورت گرفته، دوره‌های آموزشی با حضور اساتید مجرب برگزار و گواهینامه به شرکت‌کنندگان اهدا شده است. این روند دانش‌افزایی تا مرحله توامندسازی کارکنان همچنان ادامه خواهد داشت.
بنابر اعلام یونسی، مجموع اقدامات صورت گرفته در ماه‌های اخیر در افزایش بهره‌وری و تولید اثر مستقیم داشته و گواه این ادعا افزایش ۹ درصدی تولید در دو ماه منتهی به آذرماه سال جاری نسبت به مدت مشابه در سال قبل است.
با خداحافظی از مدیر مجتمع قدم به محوطه شرکت می‌گذاریم و راهی سالن‌های تولیدی می‌شویم؛ جایی پر رمز و راز و مملو از صدای دستگاه‌ها و ماشین‌آلات مختلف! جریان بی‌وقفه از آهنگ تولید و کار! پس از ورود به محوطه مجتمع تهران، از راهرو بلند و باریک و در عین حال کم‌نور که گذر کنیم وارد سالن یک یا جی دی که می‌شویم؛ جایی که در ورودی آن، نگهبانی خوش برخورد خوش‌آمد می‌گوید؛ نامگذاری جی دی هم جالب است. گویا نخستین دستگاه‌های ساخت سیگارت که به نام شرکت جی دی وارد ایران شده بود، بر تابلوی این سالن به یادگار مانده است و امروز نیز همه سالن تولید را به همان نام می‌خوانند و شماره ۱ هنوز رسمیت نیافته است!
وارد سالن تولید یا به قول راهنمای مسیر، کارخانه شماره یک که می‌شوم سمت راست، سالن رختکن کارگران است؛ با کمدهایی قدیمی و البته فضایی خشک و سرد. بیش از همه صدای بلند دستگاه‌ها به گوش می‌رسد و کارگرانی که هر کدام به فاصله‌ای از هم در حال انجام یک مسئولیت هستند؛ کم کم به صداها که عادت می‌کنی گویی ارکستری از سمفونی عشق و خدمت در حال نواختن است. در کنار این فضای پر شور، اما فضاسازی محیطی سالن چنگی به دل نمی‌زند و کمتر نشانی از توجه به اصول روانشناسی کار در آن دیده می‌شود.
اسکندری، رئیس کارخانه شماره یک به استقبال ما می‌آید. چهره و حرفهای او حکایت از رضایت نسبی از وضعیت تولید دارد: «وضعیت تولید نسبت به سال قبل و حتی اوایل امسال بسیار بهتر شده؛ ماشین‌آلات به کار افتاده و صدای تولید شنیده می‌شود و احساس می‌شود که به سمت رونق گذشته برمی‌گردیم». وی معضل اصلی را کمبود مواد اولیه بیان می‌کند و تأکید دارد که امروز به دلیل تأمین این مواد، ماشین‌آلات در ۵ خط فعال هستند. کارگران تولید اولین کسانی هستند که به محض خاموش شدن دستگاهی، نگران می‌شوند و به گفته اسکندری وقفه در تولید بار روانی زیادی به همراه دارد.
نکته فنی مهمی که تکنسین‌های تولید بدان اشاره دارند این است که هر چه خواب دستگاه‌های تولید بیشتر باشد، احتمال آسیب فنی دستگاه هم بیشتر است.
امروز شرکت دخانیات از بعد نیروی انسانی دارای پرسنل مجرب و کارآمدی است که فی‌نفسه یک موهبت بزرگ است، ولی دغدغه بجا اسکندری و رستمی؛ رؤسای کارخانه‌های شماره یک و دو، چند سال آینده و خطر خلأ نیروی متبحر به ویژه به دلیل بازنشستگی در چند سال آینده است.
بخش جذاب این بازدید کوتاه، حضور در حلقه کارگران زحمتکش خطوط تولید است. پر از درد دل بودند؛ خوشحال از رونق تولید و استمرار صدای چرخ تولید و البته خواسته‌ای مشترک داشتند؛ «رونق تولید کی به رونق سفره ما می‌انجامد»؛ باید صدای آنها را شنید و همه توان را برای بهبود وضعیت معیشت‌شان بکار گرفت.
سخن زیاد بود و ما شنوایی بیش نبودیم؛ قول دادیم که حرفهایشان را منتقل کنیم بی دخل و تصرف؛ قول دادیم تا راوی صادقی برای درددل‌های آنها باشیم و قلم را در تحریر آنچه دیدیم و شنیدم از جانب انصاف به حرکت درآوریم.
هر چند تا به این مرحله از گزارش تقریباً نیمی از فضای مجتمع تهران را فرصت یافتیم تا در قاب کلمات به وصف درآوریم و شمه‌ای از تاریخ صنعت پایتخت را بازگو نماییم، ولی تا به همین قسمت از گزارش، نکاتی درخور توجه و قابل تأمل وجود داشت. نخست آن که طهران قدیم تا تهران امروز هر چند از حیث جغرافیا به چشم‌اندازی بسیار دور وسیع‌تر شده و چهره مدرن به خود گرفته، ولی هنوز هم می‌توان نشانی از قدمت دیرینه این شهر که نمادهایی زنده از فرهنگ و تاریخ و رسوم و سنن مردمان اصیل این مرزوبوم است را به نظاره بنشینیم.
شور اجتماعی و تولید و زندگی، همگی اجزای جدایی‌ناپذیر تهران است؛ فرقی ندارد دیروزش یا زمانه اکنون‌ش. تهران همیشه زندگی را با ایمان و هنر، شور و شعور توأمان داشته و بر همین اصالت نیز استمرار یافته است.
از این گشت‌وگذار در تاریخ که بگذریم، ساختمان دخانیات نمادی از تلاش مردمانی سختکوش است که به قدمت یک قرن چرخ‌های صنعت دخانی کشور را به گردش درآورده‌اند و در گرماگرم روزگار همواره چشم در همت خود داشته‌اند و تکیه بر بازوان خود داشته‌اند. دخانیات گر چه یک صنعت «پاد سلامت» تلقی می‌شود، اما کارگرانی استوار و اهل ورزش و سلامتی دارد و ورزش صبحگاهی در کنار مجتمع ورزشی آن همیشه محلی برای گردهم آمدن جوانان، زنان و مردان تهرانی بوده تا فرصتی برای بازسازی قوای جسمانی خود بیابند.
دخانیات امروز هر چند با برخی موانع از جمله وابستگی در برخی از اقلام راهبردی به خارج در کنار وجود رقبای داخلی که هر چند سهم عمده – و شاید قاطع- بازار را به خود اختصاص داده‌اند، ولی همواره در گوشه صحنه سیاست و اجتماع و در تاریکخانه رسانه‌ای حضور دارند، روبروست، اما با این حال، همچنان بر پای خود ایستاده تا اقتصاد بیش از ۵ هزار پرسنل خود را به صورت مستقیم و ۴ هزار کشاورز را به طور غیرمستقیم زنده نگاه دارد و معیشت ایشان را تأمین نماید. با این‌همه امروز دخانیات نیازمند یک اهتمام افزون‌تر از گذشته است تا به دوره‌ای طلایی از تولید باز گردد و همچون گذشته، پایه‌ای برای اقتصاد ملی کشور باشد؛ شبیه آنچه در چند ماه اخیر رخ داده و نور امیدی برای آینده شده است.